Laatste kans voor onze Herkenrodebossen?

Weinig gebieden in Hasselt – en zelfs in Vlaanderen – hebben een rijkdom zoals de Herkenrodebossen. Ze stonden op de 18^de eeuwse Ferrariskaarten al nauwkeurig beschreven. Sinds die tijd zijn stukken van het bosgebied overgegaan in weide- en  akkergrond, maar nog steeds is wat overblijft de thuisgrond van talloze planten- en diersoorten. Die lange geschiedenis is niet zonder belang. De ondergrond bijvoorbeeld heeft in alle rust schimmelnetwerken kunnen ontwikkelen die essentieel zijn voor de biodiversiteit.

Veel soorten kunnen nu eenmaal niet gedijen in een ‘nieuw’ bos. De Herkenrodebossen zijn een uniek gebied en zeldzaam in Vlaanderen. Maar de toekomst van deze belangrijke natuur komt in gevaar. We vertellen je hoe en waarom dit gebeurt. En we tonen je hoe je je bedenkingen kan maken in het lopende Openbaar Onderzoek. Het is wellicht de laatste kans.

400 jaar geschiedenis

De Herkenrodebossen zijn onder die naam gekend sinds ze in de 17^de en 18^de eeuw eigendom waren van de Abdij Herkenrode. De bossen waren economisch belangrijk. In de herfst kon je er tegen betaling je varkens laten rondlopen om de eikels op te eten. Het “middelhout” dat zo’n 20 jaar had kunnen groeien werd verkocht als stookhout voor de haard, de broodoven en bv. om bakstenen te bakken. De arme mensen mochten dan het “rijshout” of kreupelhout komen rapen, vandaar  de plaatsnaam “Busselkes”.

Sinds die tijd is er veel veranderd. Het Vlaams Agentschap Natuur en Bos (ANB), dat eigenaar is van een groot deel van het gebied, noemt het op haar website “een groot, versnipperd natuurgebied dat sinds 2008 Europese bescherming geniet”. De “Dorpsraad van Kermt”, het “Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren”, de stad Hasselt en het ANB hebben er een wandelnetwerk aangelegd.

En er worden plannen gemaakt. Niet zomaar “een” plan, nee hoor, sinds de jaren ’70 zijn er intussen al een paar kasten vol plannen geproduceerd. Maar daarover dadelijk meer. Eerst even terug naar de reden van al die bezorgdheid …

Bocagelandschap

Het gebied van de Herkenrodebossen is een typisch “bocagelandschap”. Dat is de naam voor een lappendeken van bossen, stukken weide- en akkergrond, poelen, hooiland, boomgaarden. Die onregelmatige stukken werden vroeger omzoomd door hagen, houtkanten, bomenrijen en dergelijke en dat was heel belangrijk als verbinding tussen alle kleine bossen zodat dieren en planten konden migreren.

Ze konden zich veilig verplaatsen, bijvoorbeeld om zich voort te planten. Een groot probleem voor dieren die “opgesloten” zitten in een geïsoleerd bos is dat ze door incest verzwakken en niet overleven. Voor planten is dat niet anders: hun zaden worden verspreid over een groter gebied doordat ze worden meegenomen in de pels of in de uitwerpselen van de dieren.

In de Herkenrodebossen is de hazelmuis een mooi voorbeeld. In Vlaanderen leeft ze nog slechts op twee plaatsen. Ze overleeft hier omdat het heel oude bossen zijn. De hazelmuis is een “paraplusoort”, wat betekent dat andere soorten, zoals bepaalde bosplanten, er ook baat bij hebben als je iets voor de hazelmuis doet. Zoals doorgangen creëren dus.

Een gelijkaardig verhaal bij de bosviooltjes: hun zaden worden in belangrijke mate meegenomen door mieren die migreren. Ook op andere manieren is de verbinding tussen natuur- en bosgebieden belangrijk. Voor vleermuizen is een grote open ruimte een echte woestijn. Ze verliezen er hun oriëntatie. Houtkanten, hagen en andere verbindingen zijn voor hen “autostrades” waarlangs ze hun weg vinden.

Gelukkig heeft het Agentschap Natuur en Bos (ANB) op tijd het gebied van de Herkenrodebossen aangekocht om het voor de toekomst te vrijwaren. Maar dan komt de kat op de koord … Er worden plannen gemaakt …

Plannen, plannen en nog meer plannen

We gaan terug in de tijd. In 1997, maar liefst 28 jaar geleden, beslist Vlaanderen wat er met de ruimte in Vlaanderen moet gebeuren, waar er mag gebouwd en uitgebreid worden, waar recreatie, industrie, landbouw en infrastructuur een plaats kunnen hebben en waar het nodig is dat “groen en open ruimte bewaard worden”. In dat RSV (Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen), dat tot stand is gekomen na overleg met alle betrokken sectoren, staat dat de Herkenrodebossen met 135 hectare moeten uitgebreid worden. Mooi.

In datzelfde jaar stelt de stad Hasselt een GNOP (Gemeentelijk Natuur en Ontwikkelingsplan) op met een gelijklopende conclusie voor de Herkenrodebossen. Dat wordt in 2008 nogmaals bevestigd in een BPA (Bijzonder Plan van Aanleg). De Herkenrodebossen zijn daarin “prioritair actiegebied“. Prima.

In 2006 dan wordt een Hasselts “Inrichtingsplan Stadsbos” opgesteld. Andere naam, ongeveer zelfde conclusie, ook na een impactstudie om zo weinig mogelijk hinder te veroorzaken voor de landbouw. Perfect. We maken een sprongetje in de tijd naar 2021: stad Hasselt laat een “Groenstructuurplan” opmaken waarin het verhaal van de Herkenrodebossen als Groenpool opnieuw bevestigd wordt.

We geraken bijna de tel kwijt, maar niet getreurd, nog steeds ziet het er goed uit voor de Herkenrodebossen, mede door de keuzes van de stad Hasselt. Je voelt het komen … als het te lang goed gaat … Inderdaad. De GRUP’s (Gewestelijke Ruimtelijke Uitvoeringsplannen) komen eraan.

Het GRUP Herkenrodebossen

Aan het GRUP Herkenrodebossen wordt sinds een jaar of vijf (!) gewerkt door de Vlaamse Dienst “Ruimte Vlaanderen”. Er wordt een planteam samengesteld met mensen van Erfgoed Vlaanderen, het ANB, de afdeling “Land” en de lokale gemeenten Hasselt en Herk-de-Stad. Iedereen wordt bevraagd (nog maar eens) maar … sinds de vorige Vlaamse regering wordt de natuursector opeens niet meer uitgenodigd. Wat wel uitgebreid aan bod komt zijn de economische belangen van de landbouwsector.

Na zo’n 28 jaar gedeelde visie tussen overheden, natuur, landbouw en andere betrokkenen trekt minister van “Omgeving en Landbouw” Jo Brouns (CD&V) in het spoor van zijn voorganger Zuhal Demir (NVA) opeens blijkbaar sterk de kaart van de landbouwsector.

Wat dan uit de bus komt is voorspelbaar. De verstandige keuzes tot dan toe gaan gedeeltelijk op de schop. Uitbreiding met “minimum 135 hectare bos” wordt wel gehaald maar er is geen sprake meer van een robuuste bosstructuur, nochtans één van de hoofddoelstellingen van het plan.

Nood aan diep kernbos

Wat is dat, een “robuuste bosstructuur”? We leggen het even uit aan de hand van de Herkenrodebossen. Lang geleden vormden zij één aaneengesloten geheel, één uitgebreid bosgebied. In de loop der tijd geraakte dat versnipperd tot er nog drie afgescheiden bossen overbleven. Die zijn elk niet groot genoeg om een echt bosklimaat te kunnen creëren. Wat ontbreekt is een “diep” bos waar het licht, de temperatuur, de vochtigheid en dergelijke de juiste omstandigheden scheppen om dieren- en plantenpopulaties te laten gedijen.

Daar is in de GRUP-plannen geen rekening mee gehouden. Met voorspelbare gevolgen in de toekomst. Daarbij wordt de schade nog aanzienlijk vergroot door de vorm van de huidige drie bossen: hun omtrek is grillig, met inhammen en lange uitsteeksels. Veel te weinig diep kernbos dus en veel te veel bosranden. Bosranden zijn “onveilig gebied” voor de dieren die er leven. Bovendien werken externe verstoringen zoals klimaatopwarming, droogte, invasieve soorten en vermesting sterker door in een bosrand dan in de kern van een bos.

Tel dat samen met de gemiste kans om op zijn minst verbindingen te realiseren tussen de drie bossen en je begrijpt dat de biodiversiteit van de Herkenrodebossen een kwalijke dienst wordt bewezen.

Het is zo jammer dat het eenzijdige politieke belang van de landbouwachterban het heeft gehaald. Hier hadden andere compromisoplossingen perfect gekund, bijvoorbeeld door middel van het ruilen van gronden.

Ter illustratie een leuk plantrucje: het gebied waarin de Herkenrodebossen worden gekaderd werd opeens een pak groter gemaakt. Resultaat: enkele bestaande stukken bos buiten de Herkenrodebossen worden meegeteld om aan de verplichte 135 hectare uitbreiding te komen. Beetje valsspelen dus. Om maar een voorbeeld te noemen.

Ook recreatie in de Herkenrodebossen krijgt opeens geen aandacht meer. Planning van nieuwe wandelpaden, startpunten en parking, … er is niets meer van terug te vinden in het GRUP. Wandelaars, rustzoekers, mensen die baat hebben bij de heilzame werking van de natuur … ze leggen opeens geen gewicht meer in de schaal.

Misschien denk je bij dit verhaal “ach ja, dit is alweer maar een plan, één van de zovele in de voorbije 28 jaar”. Maar spijtig genoeg is het ditmaal echt anders. De Vlaamse GRUP’s beogen definitieve bestemmingen. Het is geen actieplan om dingen echt uit te voeren. Het wil een wettelijk kader vormen waarin bestemmingen van de ruimte vastliggen. Dit mag je hier doen en niets anders!

Gevolg: er zullen bijvoorbeeld ook geen nieuwe gronden voor natuur meer kunnen aangekocht worden. Dat is een regelrechte ramp voor het natuurherstel in Vlaanderen.

Enkele minimum-correcties

Terug naar onze Herkenrodebossen: wat willen wij als Natuurpunt Hasselt-Zonhoven aankaarten? Op het bijgevoegd plannetje hebben we enkele “minimum-ingrepen” aangeduid om de ergste schade te beperken. Het oranje omcirkeld gebied is historisch en ecologisch de meest waardevolle en ook kwetsbare zone van de Herkenrodebossen.

Door het gebied binnen de rode cirkel op te vullen met bosuitbreiding wordt het bos minder onveilig door minder randzone. Simpel. En binnen het blauw omcirkelde gebied moet een zoekzone komen om de bossen op elkaar aan te sluiten.

Op de website van Vlaanderen kan je de gedetailleerde plannen inkijken, alsook hoever het staat met de opmaak van het “GRUP Herkenrodebossen en Wijerbos”. Surf naar https://www.vlaanderen.be/herkenrodebossen-en-wijerbos

Openbaar onderzoek

Tot 14 november loopt het Openbare Onderzoek. We mogen deze kans niet laten liggen om onze stem te laten horen.

Als we met velen onze eisen aankaarten wordt het misschien weer wat moeilijker voor de betrokken diensten en de Minister van Omgeving en Landbouw om de natuur te negeren.

Foto’s: Dirk Kegels